Historia
Początki bibliotekarstwa piekarskiego
Historia zakładania bibliotek w Piekarach Śląskich sięga XIX w. Ówcześnie była to stosunkowo nieliczna miejscowość - w 1830 r. liczyła zaledwie 1.070 mieszkańców(1) - stąd inicjatywa kulturalna wychodziła głównie od ambitnych jednostek, spragnionych kontaktu z literaturą i ojczystym językiem, a także pragnących szerzyć to umiłowanie w swoim środowisku. Pierwsze biblioteki w Piekarach były księgozbiorami prywatnymi, które właściciele udostępniali innym. Wśród nich wymienić można m. in.: księdza Jana Ficka (1790-1862) – proboszcza piekarskiego, którego prywatna biblioteka z czytelnią (otwarta w 1840 r.) liczyła około 3.000 tomów(2); Wawrzyńca Hajdę (1844-1923) – górnika z Piekar, który mimo swojej ślepoty gromadził wokół siebie młodzież, szerząc wśród niej świadomość tożsamości narodowej oraz Maksymiliana Jasionowskiego (1867-1957) – przyjaciela i ucznia Hajdy, który w 1937 r. został odznaczony Srebrnym Wawrzynem Akademickim PAL za szerzenie zamiłowania do literatury oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi za pracę społeczną i narodową(3). Działały także pomniejsze biblioteki prywatne np. górnika Ogiermana (pod koniec XIX w.)(4) lub Jana Ludygi, właściciela gospody (podczas I wojny światowej)(5).
W tamtym okresie powstawały także biblioteki stowarzyszeń, które gromadziły okoliczną ludność. Wawrzyciec Hajda gromadził młodzież w tzw. Kółkach bądź Kasynach, które na Górnym Śląsku pełniły rolę uniwersytetów ludowych, prowadząc wykłady z literatury pięknej i dziejów narodu polskiego(6). Oficjalnie Kółko Polskie w Piekarach założono w 1876 r. z inicjatywy proboszcza, ks. Bernarda Purkopa. Większą część dochodu z występów sekcji śpiewaczej, teatralnej i muzycznej przeznaczano na zakup książek do biblioteki Kółka. Gdy zbiory przekroczyły liczbę kilkuset, otworzono również czytelnię, z której często korzystali mieszkańcy Piekar(7). W 1885 r., w czasie wzmożonych represji ze strony władz pruskich, prokurator bytomskiego sądu ziemskiego nakazał likwidację Kółka Polskiego. Dalszą działalność Hajda i jego zwolennicy prowadzili w konspiracji. Dopiero w 1890 r. wspólnie z Maksymilianem Jasionowskim utworzył Towarzystwo św. Alojzego(8). Na ziemiach piekarskich istniały dwie organizacje Alojzjanów: w Kamieniu (1892-1897) i w Piekarach. Przewodniczący Towarzystwa w Kamieniu posiadał ok. 1896 r. prywatny księgozbiór, który prawdopodobnie udostępniał innym członkom organizacji(9). W bibliotece piekarskiej w 1893 r. znajdowało się 348 książek, a wypożyczenia sięgnęły liczby 960(10). W 1897 r. kuria biskupia we Wrocławiu zarządziła zamknięcie Towarzystw Alojzjanów, twierdząc, że są organizacjami politycznymi i antyrządowymi. Stowarzyszenie w Piekarach istniało jednak nadal pod zmienioną nazwą. „Kasyno” zostało założone od razu w 1897 r., przejąwszy od Towarzystwa św. Alojzego prawie 400 książek(11). Istniało do 1903 r., kiedy to zabrakło sali do zebrań. Na początku XX w. także niektóre gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” posiadały swoje biblioteki. Gniazdo w Piekarach założono 16 maja 1909 r., a w 1912 r. było jednym z nielicznych z własnym księgozbiorem(12).
Na początku XX w. dążenia do umacniania niemczyzny w zaborze pruskim objawiały się również przez organizowanie bibliotek i czytelń. Pierwsza ludowa biblioteka niemiecka (Volksbibliothek) powstała w Piekarach w 1902 r. Istniała najprawdopodobniej do 1920 r. Również w pobliskich miejscowościach, które obecnie wchodzą w skład Piekar Śl., istniały biblioteki niemieckie: w Brzezinach (1903-1920)(13), Brzozowicach (1905-1920)(14), Dąbrówce Wielkiej (1904-1917)(15), Kamieniu (1913-1920)(16) oraz w Szarleju (1902-1920)(17). W Kozłowej Górze zorganizowano ok. 1904 r. bibliotekę wędrowną, którą opiekował się kierownik szkoły Piontek. W 1908 r. jej zbiory wynosiły 120 woluminów, z których korzystało 63 czytelników, wypożyczając 734 książki(18). Po 1920 r. najprawdopodobniej nie istniała już żadna niemiecka biblioteka ludowa. Jedną z przyczyn takiego stanu mogło być przyłączenie Piekar i okolic do Polski oraz przeniesienie się znacznej części ludności niemieckiej na obszar, który pozostawał pod panowaniem Rzeszy. Niejako odpowiedzią na niemiecką propagandę była działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych. Na ziemiach piekarskich miało ono wielu zwolenników, o czym świadczyło istnienie bibliotek TCL we wszystkich obecnych dzielnicach Piekar Śląskich. Działały one na przełomie XIX i XX w. aż do wybuchu II wojny światowej, podczas której zbiory zostały zniszczone przez okupanta(19).
Na początku XX w. dążenia do umacniania niemczyzny w zaborze pruskim objawiały się również przez organizowanie bibliotek i czytelń. Pierwsza ludowa biblioteka niemiecka (Volksbibliothek) powstała w Piekarach w 1902 r. Istniała najprawdopodobniej do 1920 r. Również w pobliskich miejscowościach, które obecnie wchodzą w skład Piekar Śl., istniały biblioteki niemieckie: w Brzezinach (1903-1920)(13), Brzozowicach (1905-1920)(14), Dąbrówce Wielkiej (1904-1917)(15), Kamieniu (1913-1920)(16) oraz w Szarleju (1902-1920)(17). W Kozłowej Górze zorganizowano ok. 1904 r. bibliotekę wędrowną, którą opiekował się kierownik szkoły Piontek. W 1908 r. jej zbiory wynosiły 120 woluminów, z których korzystało 63 czytelników, wypożyczając 734 książki(18). Po 1920 r. najprawdopodobniej nie istniała już żadna niemiecka biblioteka ludowa. Jedną z przyczyn takiego stanu mogło być przyłączenie Piekar i okolic do Polski oraz przeniesienie się znacznej części ludności niemieckiej na obszar, który pozostawał pod panowaniem Rzeszy. Niejako odpowiedzią na niemiecką propagandę była działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych. Na ziemiach piekarskich miało ono wielu zwolenników, o czym świadczyło istnienie bibliotek TCL we wszystkich obecnych dzielnicach Piekar Śląskich. Działały one na przełomie XIX i XX w. aż do wybuchu II wojny światowej, podczas której zbiory zostały zniszczone przez okupanta(19).
Piekarskie bibliotekarstwo publiczne
Piekary Śląskie w obecnym kształcie są stosunkowo młodym miastem. Stanowiące je dzielnice (Piekary z Osiedlem Wieczorka, Szarlej, Brzeziny, Brzozowice-Kamień, Kozłowa Góra, Józefka i Dąbrówka Wielka) zostały połączone w całość dopiero w 1975 r. na skutek reformy likwidującej powiaty. Była to już druga zmiana w dość krótkim czasie, gdyż w 1973 r. nastąpiła zmiana w podziale administracyjnym – dwa miasta, Piekary Śl. i Brzeziny Śl., poszerzyły swoje granice, na skutek wcielenia do nich uprzednio samodzielnych jednostek administracyjnych. Piekary uzyskały jako dzielnicę Kozłową Górę, a Brzeziny – Brzozowice-Kamień i Dąbrówkę Wielką. Po powstaniu Piekar w obecnej formie nastąpiło też scalenie bibliotek istniejących na tych terenach w Miejską Bibliotekę Publiczną miasta Piekary Śląskie, na którą składa się dziś 10 placówek bibliotecznych: biblioteka centralna i 9 filii. Niektóre placówki powstawały tuż po zakończeniu II wojny światowej, dzięki pasji ludzi kochających literaturę i ojczysty język. Książki gromadzono wtedy często dzięki ofiarności ludzi, którzy składali w darze bibliotekom własne zbiory lub te należące do przedwojennych stowarzyszeń, a które były przechowywane z narażeniem życia w czasie okupacji. Początki publicznej biblioteki w Brzezinach Śląskich sięgają czasów przedwojennych.
Po II wojnie światowej, 1 marca 1946 r. zarejestrowano dotychczasową bibliotekę ludową przy Domu Kultury pod nazwą Publiczna Biblioteka Gminna Brzezin Śl.(20), a nadzór nad nią objęły władze gminy. W 1951 r., ze względu na otrzymane przez miejscowość prawa miejskie, placówka została przemianowana na Miejską Bibliotekę Publiczną. Natomiast po reformie z 1973 r. uzyskała status Biblioteki Publicznej Miasta Brzezin Śląskich. Tworzenie publicznej biblioteki w Brzozowicach-Kamieniu rozpoczęto niemal od razu po wyzwoleniu miejscowości spod okupacji niemieckiej. Oficjalne otwarcie Publicznej Biblioteki Gminnej Brzozowic-Kamienia we własnym lokalu nastąpiło dnia 14. maja 1946 r.(21) W 1954 r. zmieniono nazwę placówki na Osiedlową Bibliotekę Publiczną, a w 1962 r. na Miejską Biblioteką Publiczną, gdyż Brzozowice-Kamień uzyskały status miasta. Jednak w 1973 r. przemianowano ją na Filię nr 1, podległą BPM Brzezin Śl. Początkowo w Dąbrówce Wielkiej powstał jedynie punkt biblioteczny, a Biblioteka Publiczna Gminna założona została 16 stycznia 1949 r. Pierwsze książki pochodziły z prywatnych zbiorów. W 1953 r. placówka zwyciężyła w Ogólnopolskim Konkursie Bibliotek Wiejskich. Już jako Osiedlowa Biblioteka Publiczna od 1958 r. prowadziła poradnię prawno-doradczą dla publiczności. W 1973 r. została Filią nr 2 BPM Brzezin Śl. W listopadzie 1946 r. w Kozłowej Górze powstał punkt biblioteczny, do którego księgozbiór wypożyczyła Powiatowa Biblioteka Publiczna w Tarnowskich Górach. Istniał on do 31 grudnia 1958 r. Z dniem 1 stycznia 1959 r. utworzono Gromadzką Bibliotekę Publiczną, która po przyłączeniu Kozłowej Góry do Piekar Śl. została przemianowana na Filię nr 3. Miejska Biblioteka Publiczna w Piekarach Śląskich powstała 22 lipca 1945 r., a zarejestrowano ją 28 lutego 1946 r. W 1965 r. MBP uruchomiła Filię nr 1, znajdującą się na Osiedlu Wieczorka, a 2 lata później powstała Filia nr 2 w dzielnicy Szarlej. W 1974 r. powstała druga placówka biblioteczna na Os. Wieczorka – Filia nr 4. Otwarcie Filii nr 8 na Osiedlu Powstańców Śląskich nastąpiło w 1986 r. przy Filii nr 2 rozpoczął działalność pierwszy w Piekarach Oddział dla dzieci i młodzieży. W Filii nr 6 uruchomiono w 1990 r. pierwszą Czytelnię naukową oraz prasy, jak również Dział muzyczny i książki mówionej (od 1991 r.). Był to też rok otwarcia, planowanej od kilku lat, Filii nr 9 w Józefce. W 1991 r. Dyrekcja przeniosła się do Filii nr 2, która zmieniła lokal, przeprowadzając się do budynku byłego Domu Górnika, a obecnie Urzędu Skarbowego przy ul. Bytomskiej 92. Umożliwiło to także uruchomienie drugiej Czytelni naukowej i prasy (w 1992 r.), a w 1993 r. nastąpiło otwarcie Izby Regionalnej, której zbiory były wcześniej własnością Towarzystwa Miłośników Ziemi Piekarskiej(22). W 1993 r. przy Filii nr 9 powstał Klub Biblioteczny dla dzieci (pełniący rolę świetlicy), który w 2002 r. przekształcił się w Oddział dla dzieci i młodzieży. W Filii nr 7 utworzono magazyn druków rezerwowych(23).
W 1997 r. nastąpiły zmiany w organizacji sieci bibliotecznej. Centralna Wypożyczalnia zmieniła nazwę na “Filia nr 2”, a dotychczasowa Filia nr 2 przekształciła się w bibliotekę centralną. Jej przeniesienie do nowego lokalu nastąpiło w 1998 r. Budynek po klubie “Antracyt” został zaadaptowany dla potrzeb bibliotecznych, umożliwiając funkcjonowanie w nim Wypożyczalni dla dorosłych, Czytelni naukowej i prasy, Oddziału dla dzieci i młodzieży, Izby Regionalnej oraz zaplecza administracyjnego. Uruchomiono Galerię Sztuki Współczesnej “Eterna”, a w 2000 r. otwarto także Galerię Młodych Twórców, prezentującą prace dzieci i młodzieży z Piekar Śl. i okolic. Wystawy odbywają się również w Izbie Regionalnej.
Większość istniejących placówek nie posiada własnych lokali i mieści się w budynkach wspólnych z innymi organizacjami, bądź w blokach mieszkalnych. MBP w Piekarach Śl. podlega samorządowi terytorialnemu gminy. Finansowana jest z budżetu gminy Piekary Śląskie oraz z dochodów własnych, pochodzących z kar za zagubione książki, z usług reprograficznych, kiermaszy książek oraz z funduszy stowarzyszenia zwykłego o nazwie Koło Przyjaciół Bibliotek, które funkcjonuje przy każdej placówce bibliotecznej w Piekarach Śl.
Opracowała:
Aleksandra Ogrodnik
Filia nr 1
___________________________________________________________
(1) D. Sieradzka, A. Żydek: Z kart gazet piekarskich. Kraków-Piekary Śląskie 1995, s. 14
(2) J. Wycisło: Ks. Jan Alojzy Ficek: Zarys działalności religijno-społecznej. Katowice 1992, s. 89
(3) D. Sieradzka, A. Żydek: Wawrzyniec Hajda... , s. 38
(4) J. Kucianka: Maksymilian Jasionowski 1867-1957. Zaranie Śląskie 1965, s. 451
(5) K. Żydek: Od Pecare... , s. 190
(6) D. Sieradzka, A. Żydek: Wawrzyniec Hajda... , s. 8
(7) K. Żydek: Od Pecare... , s. 176
(8) Tamże, s. 179
(9) Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu. Red. H. Rechowicz. Katowice 1969, s. 163
(10) Studia i materiały z dziejów Śląska. T. 2. Pod red. K. Popiołka. Wrocław 1958, s. 644-645
(11) Tamże, s. 633
(12) Historia Śląska. T. 3 1850-1918. Cz. 2. 1891-1918. Pod red. S. Michalkiewicza. Wrocław-Warszawa-Kraków [i in.] 1985, s. 347
(13) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Birkenhain. LB 254
(14) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Brzozowitz. LB 256
(15) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Gross-Dombrowka. LB 259
(16) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Kamin. LB 261
(17) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Scharley. LB 266
(18) K. Kaisig: Der Verband oberschlezicher Volksbüchereien im Rechnungsjahre 1908. Katowice 1909, s. 50
(19) Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 r.: Wstępny raport o stanie wiedzy. Red nauk. A. Mężyński. Warszawa 1994, s. 260
(20) Karta Rejestracyjna Biblioteki według stanu z dnia 1.1.1946 r. Brzeziny Śl. 1946, maszyn. MBP, Piekary Śl.
(21) Sprawozdanie biblioteczne według stanu z dnia 11.06.1946 r. Brzozowice-Kamień 1946, maszyn. MBP, Piekary Śl.
(22) H. Gawlik: Piekary Śląskie: Informator o walorach krajoznawczych i kulturowych. Piekary Śląskie 1999, s. 98
(23) Druki rezerwowe. Gwarek 1999 nr 44 s. 8
(2) J. Wycisło: Ks. Jan Alojzy Ficek: Zarys działalności religijno-społecznej. Katowice 1992, s. 89
(3) D. Sieradzka, A. Żydek: Wawrzyniec Hajda... , s. 38
(4) J. Kucianka: Maksymilian Jasionowski 1867-1957. Zaranie Śląskie 1965, s. 451
(5) K. Żydek: Od Pecare... , s. 190
(6) D. Sieradzka, A. Żydek: Wawrzyniec Hajda... , s. 8
(7) K. Żydek: Od Pecare... , s. 176
(8) Tamże, s. 179
(9) Tarnowskie Góry. Zarys dziejów powiatu. Red. H. Rechowicz. Katowice 1969, s. 163
(10) Studia i materiały z dziejów Śląska. T. 2. Pod red. K. Popiołka. Wrocław 1958, s. 644-645
(11) Tamże, s. 633
(12) Historia Śląska. T. 3 1850-1918. Cz. 2. 1891-1918. Pod red. S. Michalkiewicza. Wrocław-Warszawa-Kraków [i in.] 1985, s. 347
(13) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Birkenhain. LB 254
(14) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Brzozowitz. LB 256
(15) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Gross-Dombrowka. LB 259
(16) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Kamin. LB 261
(17) Archiwum Państwowe w Katowicach. Volksbibliothek in Scharley. LB 266
(18) K. Kaisig: Der Verband oberschlezicher Volksbüchereien im Rechnungsjahre 1908. Katowice 1909, s. 50
(19) Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 r.: Wstępny raport o stanie wiedzy. Red nauk. A. Mężyński. Warszawa 1994, s. 260
(20) Karta Rejestracyjna Biblioteki według stanu z dnia 1.1.1946 r. Brzeziny Śl. 1946, maszyn. MBP, Piekary Śl.
(21) Sprawozdanie biblioteczne według stanu z dnia 11.06.1946 r. Brzozowice-Kamień 1946, maszyn. MBP, Piekary Śl.
(22) H. Gawlik: Piekary Śląskie: Informator o walorach krajoznawczych i kulturowych. Piekary Śląskie 1999, s. 98
(23) Druki rezerwowe. Gwarek 1999 nr 44 s. 8